تحریم ها اقتصادی كه در دهه اخیر به عنوان اهرم فشاری علیه ملت های مختلف به كار گرفته شده است، از سوابقی دیرینه برخوردار است. غرب به رهبری آمریكا به منظور حفظ هژمونی خود در نظام سلطه ابزار تحریم را توسعه و تنوع نیز بخشیده است.

این درحالی است كه این نوع تحریم ها به ‌دلیل سازوكار و نیز آثار و كاركرد پیچیده و چند بعدی آن، علاوه بر كشور هدف، تحریم كنندگان را نیز تحت تحریم قرا رمی دهد. میزان تاثیرگذاری این تحریم ها علیه كشور هدف همواره یكی از مباحث ریشه ای در استفاده از این ابزار بوده است. به لحاظ تاریخی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایالات متحده بارها درموقعیت رهبری استفاده از این حربه علیه ایران قرا گرفته است، اما یك سوال كلی دراین زمینه مطرح است و آن اینكه آیا موانع ایجاد شده بر سر راه ملت ها، توفیق بازداشتن آنها را یافته است؟

** تحریم نفتی اروپا

----------------------------------

امروز 1 ژوییه (11تیر) در حالی تحریم های نفتی اتحادیه اروپا آغاز می شود كه آمریكا تاكنون 20 كشور را از تحریم های نفتی ایران مستثنی كرده است. اتحادیه اروپا در نشست سوم بهمن 90 ، اعمال تحریم های نفتی و بیمه ای علیه ایران را همزمان با آغاز روز 11 تیر به تصویب رسانده بود.

این در حالی است كه در حلقه اتحادیه اروپا كشورهای یونان، ایتالیا و اسپانیا كه مصرف كننده عمده نفت ایران هستند، از همان زمان با اجرای این ممنوعیت ها مخالفت كردند. حدود 68 درصد از واردات نفت ایران به اتحادیه اروپا به این كشورها تعلق دارد.

موانع و چالش های ایجاد شده دراین مسیر برای كشورهای اروپایی سبب شد تا آمریكا پس از مخالفت بسیاری از كشورها اروپایی و آسیایی در سه برهه زمانی مختلف 20 كشور را از این تحریم ها معاف كند.

- در اولین مرحله، واشنگتن روز چهارشنبه دوم فروردین 10 كشور اتحادیه اروپا شامل بلژیك، انگلیس، جمهوری چك، فرانسه، آلمان، یونان، ایتالیا، هلند، لهستان و اسپانیا را به علاوه ژاپن از اعمال تحریم های سخت جدید علیه ایران مستثنی كرد.

- در مرحله دوم آمریكا در چرخشی دیگر روز سه شنبه 23 خرداد، 7 كشور هند، كره جنوبی، تركیه، مالزی، آفریقای جنوبی، سریلانكا و تایوان را از تحریم های مالی معاف كرد.

- روز پنج شنبه 8 تیر ماه نیز مرحله سوم معافیت ها آغاز شد. دراین گام، وزارت اموخارجه آمریكا در بیانیه ای چین و سنگاپور را نیز به حلقه گسترده كشورهای معاف از تحریم نفتی ایران ملحق ساخت.

با توجه به چنین روندی سوال اینجاست كه با آغاز تحریم هایی اروپایی و با وجود معافیت 20 كشور عمده وارد كننده نفت از ایران، آیا رویكرد تحریم در قبال جمهوری اسلامی ایران موفقیت آمیز خواهد بود؟

** پیشنه تاریخی و انواع تحریم

--------------------------------------

- آنچه كه امروز به عنوان تحریم های اقتصادی شناخته می شود در قرون 17 و 18 م. به نام 'جنگ تجاری' موسوم بود؛ نزاعی برای تفوق اقتصادی و سلطه بر دیگران.

آخرین سری جنگ های تجاری یا تحریم نیز در اوایل قرن بیستم یعنی از اواسط جنگ جهانی اول تا پیش از جنگ دوم جهانی صورت گرفت. پس از آن كشورهای جهان توافق كردند كه از جنگ تجاری بپرهیزند. منطق این تصمیم نیز آن بود كه هرگونه تحریم تجاری موجب محدودیت در آزادی تجارت می شود و چون آزادی تجارت به نفع همه است، بنابراین جنگ تجاری و محدود شدن تجارت درنهایت منجر به كاهش نسبی رفاه كشورها خواهد شد. متعاقب این امر بود كه 'آنكتاد' (سازمان تجارت و توسعه ملل متحد) با شعارآزادی تجارت بین المللی پای جان گرفت.

معتقدین به فرضیه تجارت بین المللی آزاد می گویند: بر اساس نظریه مزیت نسبی (كه بعدها مزیت رقابتی نیز به آن افزوده شد) تجارت آزاد زمینه آن را فراهم می كند تا هر كشوری كه وضعیت بهتری برای تولید كالای مشخصی دارد، بر آن سرمایه گذاری كند و نگرانی از دستیابی به كالاهای دیگر نداشته باشد. در واقع علت كنار گذاشتن جنگ اقتصادی تاكید بر بحث مزیت نسبی و مزیت رقابتی كشورها و رشد وضعیت اقتصادی جهان بود.

- اما امروزه نوع دیگری از تحریم های تجاری به كار گرفته می شود كه برای نیل به اهداف سیاسی مشخص و به تعبیری برای تغییر رفتار سیاسی طرف مقابل وضع می شوند. در ادبیات علم سیاست به چنین تحریمی استفاده از 'زور پیش از نزاع' می گویند. معمولا در این رابطه اعمال تحریم های تجاری سخت متوالی، از مراحلی است كه در منازعه رو به افزایش دو كشور قبل از جنگ طی می شود. هدف از این اقدام تحمیل افزایش هزینه ها به تحریم شونده است تا به لحاظ اقتصادی دچار فرسایش شود . درچنین وضعیتی اگر منازعه میان دو طرف به رویارویی نظامی منجر شود، كشورهدف، با توان ضعیف تر وارد پیكار می شود.

** تحریم ها نماد خوی استكباری غرب

--------------------------------------------

غرب به رهبری آمریكا، در دهه های اخیر بارها كشورهای مختلف را به بهانه های متفاوت تحت تحریم قرارداده است. در واقع تحریم ها همواره ابزاری برای نشان دادن خوی استكباری غرب به دولت و مردم كشور تحریم شده، بوده است. ممنوعیت های اعمال شده علیه ملت ها همواره قوانینی خود ساخته برای به زانو درآوردن ملت هایی بوده است كه با نظام استكبار همراهی نداشتند.

ادبیات سیاسی غرب در ادوار جدید در موضوع تحریم ها تغییری شكلی به خود گرفت. دراین مسیر تحریم اقتصادی با اهداف سیاسی به دو نوع تحریم های هوشمند و هدفمند تقسیم شد.

- در رویكرد نخست، منظور از هوشمند كردن تحریم‌ها، حداكثر اثربخشی و حداقل كردن عوارض انسانی مورد نظراست. دراین مورد كشورهای تحریم‌كننده به‌دنبال آن هستند تا تحریم‌ها به گونه ای اعمال شود كه برای آنها نتیجه بخش باشد؛ بنابراین این نوع تحریم ها مستقیما مردم كشور هدف را مقصد قرار می دهد. درواقع اگرچه اعمال كنندگان این نوع ممنوعیت ها در ظاهر اعلام می كنند كه مردم كشور مقابل را هدف قرار نمی دهند، اما نتایج عملی و واقعی آن سبب می شود تا كارگزاران این نوع تحریم ها این توجیه را نیز بكار برند كه عوارض تحریم ها اجتناب‌ناپذیر هستند.

البته تحریم هوشمند در ضمیر غربی‌ها تحریمی است كه بهترین و بیشترین تأثیر را در كشور هدف داشته باشد، به طوری كه حساس‌ترین موضعِ طرف تحریم را هدف قرار دهد.

- رویكرد دوم غرب در اعمال تحریم ، تحریم‌های به اصطلاح 'هدفمند' است. این تحریم‌ها شامل اعمال برخی ممنوعیت ها علیه مسوولان و یا سازمان‌ها و شركت هایی از كشور هدف می شود كه برخلاف منافع خود ساخته غرب گام برداشته باشند. معیارهایی كه صرفا چند كشور بدون رضایت سایر دولت ها و ملت ها برای اعمال در سراسر جهان وضع و اجرا می كنند.

** ممنوعیت های نفتی ایران و افزایش آسیب پذیری اقتصاد جهانی

-------------------------------------------------------------------------

بحران اقتصادی سال 2007، اقتصاد جهان را تاكنون بارها به سراشیبی سقوط نزدیك كرده است، به گونه ای كه بسیاری از كشورها به ویژه آمریكا و اعضای اتحادیه اروپا نه تنها با كندی رشد مواجه شدند بلكه برخی از آنها آثار ورشكستگی را تا عمق جان حس كردند.

از این رهگذر شاید بتوان بحران یونان را تجلی محدود بحران اقتصاد جهانی و بحران بدهی های زنجیره ای كشورهای اروپایی را نمود گسترده تری از این وضعیت در اقتصاد كشورهای توسعه یافته دانست.

بحران جهانی اقتصاد در حالی اوج گرفته است كه منابع انرژی به ویژه نفت و گاز از تاثیرگذارترین عناصر عملی كننده در نظام اقتصاد بین الملل محسوب می شوند. درواقع این منابع، به دلیل قدرت منتج حاصل از آن می تواند در روندهای بین المللی نقش احیا كننده و یا نابود كننده اقتصاد جهانی را بازی كند.

اهمیت این موضوع آن گونه است كه تسلط بر منابع انرژی حتی به عنصری تاثیرگذار در سیاست خارجی و رفتار خارجی دولت ها نیز مطرح و درحال پیگیری است.

قدرت اقتصادی- سیاسی در اختیار داشتن منابع ،شریانها و بازارهای اصلی نفت و گاز در سبد اقتصاد كنونی جهان موجب تعاملی گسترده و لاینفك میان این دو حوزه را فراهم ساخته است. براین مبنا بسیاری از رقابت‏ها، تحولات و افت وخیزهای سیاسی جهان تحت تاثیر عامل انرژی قرار می گیرد.

بنا براین شرایط اقتصاد بحران زده جهانی و درگیری عمیق و گسترده كشورهای تحریم كننده ایران در این بحران، میزان بهره گیری و موفقیت آنها از ابزار تحریم نفت علیه كشور را كاملا را زیر سوال برده است.

واكنش گام به گام و پسگرایانه تحریم كنندگان در معافیت 20 كشور از تحریم نفتی ایران پیچیدگی این شرایط را به طور ملموس نشان می دهد. اگرچه آمریكا و اتحادیه اروپا تحریم های نفتی را در بهمن 1390 بر علیه جمهوری اسلامی ایران به تصویب رساندند، اما شوك حاصل ازاین اقدام سبب شد تا بهای نفت جهانی از مرز 125 دلار در هر بشكه نیز افزایش یابد.

شاخص دیگری پای كارگزاران تحریم را بیشتر در باتلاق تحریم فرو برد، افزایش بهای بنزین در آمریكا و اروپا و سایر جهان صنعتی بود. این امر تنها شاخصی از وضعیت دشوار ایجاد شده برای كشورهای غربی را نشان می داد. رفته رفته جای پای كارگزاری تحریم اثر خود را بر زندگی روزمره مردم در غرب عیان ساخت و این هدفی نبود كه اعمال كنندگان می خواستند.

بنابراین واكنش ها برای برای ایجاد ثبات در قیمت جهانی نفت و سبك كردن بحران اقتصادی حاصل از بی تدبیری غرب با آزادسازی ذخایر استراتژیك و معافیت 11 كشور اروپایی و آسیایی از تحریم های نفتی ایران آغاز شد.

اظهارات 'كریستین لاگارد' رییس صندوق بین المللی پول، روز چهارشنبه دوم فروردین در جریان سفر دو روزه خود به دهلی، شاهدی براین موضوع است: چنانچه خللی در صادرات نفت ایران حاصل شود، قیمت جهانی نفت كه در حال حاضر در مرز 125 دلار قرار دارد تا 30 درصد افزایش خواهد یافت. وی افزود: همانگونه كه قبلا هم اشاره كرده‌ام، افزایش ناگهانی قیمت نفت تأثیرهای منفی جدی بر اقتصاد جهانی در مقیاس گسترده بر جای خواهد گذاشت و اقتصاد كشورهای واردكننده نفت، به‌ویژه كشورهای فقیرتر را با چالش مواجه خواهد كرد.

- در مرحله دیگر، آمریكا اگرچه توانست تا حدودی به قیمت نفت ثبات بخشد اما با اعتراض گروه دیگری از واردكنندگان نفت ایران كه خواستار معافیت از این تحریم، همچنان بی پاسخ مانده بود تا اینكه 'هیلاری كلینتون' وزیرخارجه آمریكا روز سه شنبه 23 خرداد اعلام كرد كه 7 كشوردیگر شامل هند، كره جنوبی، تركیه، مالزی، آفریقای جنوبی، سریلانكا و تایوان از تحریم ها معاف شده اند.

رویترز همان روز به نقل از كلینتون گفت كه آمریكا كشورهای هند، كره جنوبی و تركیه به همراه 4 كشور دیگر (مالزی، آفریقای جنوبی، سریلانكا و تایوان) را به علت كاهش خرید نفت از ایران، از تحریم های مالی معاف كرد، اما به علت اصلی این رفع تحریم گروهی اشاره ای نكرد.

- كمی بعد در شرایطی كه بانكهای معروف آمریكایی و اروپایی یكی پس از دیگری اعلام ورشكستگی می كردند و یا از درجه اعتبار ساقط می شدند، آمریكا در مرحله سوم، دو كشور چین و سنگاپور را نیز از تحریم مالی ناشی از خرید نفتی ایران معاف كرد. گرچه درظاهر این اقدام اینگونه مطرح شد كه این معافیت ها ناشی از كاهش خرید نفت از ایران است.

به نوشته نشریه 'بلومبرگ' آلمان اگرچه واردات نفت چین از ایران نیز در ماه های ابتدایی سال جاری حدود 25 درصد كاهش یافته بود، اما حجم این واردات در ماه مه (اردیبهشت- خرداد) مجددا به میزان قبلی خود بازگشت و پیش بینی می شود كه این روند در ماه های ژوئن و جولای (تیر- مرداد) نیز ادامه یابد.

از سوی دیگر 'هونگ لی' سخنگوی وزارت امور خارجه چین نیز در نشست روز جمعه دوم تیرماه به خبرنگاران گفت: واردات نفت خام چین از ایران 'كاملا متعارف و مشروع است' و هیچ یك از قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل را نقض نمی كند. واردات نفت چین از ایران بر اساس نیازهای توسعه اقتصادی این كشور تنظیم شده است.

وی این جمله را كه ' واردات نفت چین از ایران كاملا متعارف و مشروع است' در پاسخ به سوال خبرنگاری در خصوص تصمیم چین در مورد كاهش واردات نفت از ایران برای معافیت از تحریم های جدید آمریكا علیه ایران، بیان داشت.

هونگ لی با تاكید بر اینكه چین به طور مكرر موضع خود را در این زمینه اعلام كرده است، براین نكته تاكید كرد كه ؛ 'پكن همواره مخالف اعمال تحریم های یكجانبه از سوی یك كشور علیه یك كشور دیگر بوده است و وقتی این تحریم های یكجانبه به یك كشور ثالث نیز تحمیل شود، بیشتر غیرقابل قبول خواهد بود. علاوه براین واردات نفت چین به زیان منافع هیچ كشور ثالثی نیست و قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل را نیز نقض نمی كند.

** جمع بندی

-----------------

اعمال تحریم‌های اقتصادی به منظور اجرای مقاصد سیاسی، روش جدیدی نیست. برخی دولت ها به‌ دلایل مختلف در طول تاریخ اقدام به وضع تحریم علیه دیگر كشورها كردند. گامی كه همواره در مدار سلطه زورگویان و اعمال زور و قدرت یكجانبه می گنجد.

در تاریخ ایران قبل و بعد از انقلاب نیز دو دولت انگلیس و آمریكا در فهرست سردمداران تحریم علیه ملت ایران قرار دارند.

البته شروع تحریم یكجانبه آمریكا علیه ایران به سال1357/ 1979 ( همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی ) باز می گردد.

پس از انقلاب اسلامی تاكنون، شش رییس جمهور/ جیمی كارتر، رونالد ویلسون ریگان، جرج هربرت واكر بوش، ویلیام جفرسون بیل كلینتون، جرج واكر بوش و باراك اوباما / رهبری دولت آمریكا را بر عهده گرفتند. در بیش از سه دهه اخیر، پنج رییس جمهور آمریكا، نخستین حلقه تحریم های وضع شده توسط جیمی كارتر علیه ایران را تشدید كرده و یا توسعه بخشیدند. علاوه براین واشنگتن رهبری جهان استكباردر استفاده از حربه تحریم علیه ایران را برعهده داشته است. اما تاكنون، هیچ یك از این ممنوعیت های فراگیر كه تازه ترین آنها بوی نفت نیز به خود گرفت، نتوانسته است سد راه توسعه و پیشرفت ملت ایران شود.

این موضوع شاید ریشه در این واقعیت داشته باشد كه محمل ها و شرایط امروز اقتصاد جهانی متفاوت از گذشته است. اكنون ظرفیت های اقتصادی جهان، به مراتب آسیب پذیرتر از ادوار پیشین است و گامی دراین زمینه اثری متقابل را به جای خواهد گذاشت.

اكنون ریسمان های اقتصاد جهانی و بهای نفت آن چنان درهم تنیده ای شده اند كه جداكردن یكی از دیگری كاملا غیر ممكن است. گزارش اخیر نظرسنجی بلومبرگ كه از 32 كارشناس نفتی بین المللی صورت گرفته ،براین واقعیت تاكید دارد كه ؛ میانگین بهای نفت خام در سه ماه سوم سال جاری میلادی حتی از 114 دلار نیز خواهد گذشت. پیش بینی بسیاری از نهادهای اقتصادی غرب ازجمله بانك فرانسوی 'بی ان پی پاریباس' ، 'دویچه بانك' آلمان و بانك انگلیسی 'بركلیز' نیز حاكی از آن است كه اگرچه بهای نفت در سه ماه دوم سال جاری میلادی بیشترین افت خود را از سال 2008 میلادی تاكنون از سر گذرانده است،اما بهای طلای سیاه به زودی دوباره سه رقمی خواهد شد.

در این قالب اگرچه آمریكایی ها تلاش می كنند تا با نشان دادن ثبات در بازار نفت و اقتصاد جهانی، فضای بین المللی را به سمت بازخوانی اعمال ادبیات بیشتر تحریم سوق دهند اما به نظر می رسد كه كشورهای خسته از بحران جهانی اقتصاد، تلاش خواهند كرد تا با گریز از دایره تحریم های یكجانبه در جهت منافع ملی بلندمدت خود حركت كنند.

بنابراین به نظر می رسد، كارگزاران تحریم نفتی ایران ، باتوجه به محمل بحران اقتصاد جهانی، ناگزیز از بازتعریف سیاست های تحریمی هستند كه مانند باتلاقی مرگبار ، دیر یا زود آنها را به كام خود فرو می كشد.

پیشنیه تاریخی مردم ایران نیز نشان داده كه همواره در رویارویی با مشكلات با نگاه به درون و استفاده از ظرفیت های داخلی و درعین حال مجاری گسترده بین المللی، مسیر رو به رشد خود را با ضربا آهنگی وقفه ناپذیر ادامه خواهد داد.

از: سهراب انعامی علمداری- مریم شفیعی

تحقیق**2040**1599